H
gatti με κάλεσε να συμμετάσχω σε ένα μπλογκοπαίχνιδο. Το παιχνίδι ζητά να περιγράψω σε 10 προτάσεις πώς φαντάζομαι ότι μπορεί να είναι η ζωή σε 50 χρόνια. Καταρχάς θεωρώ ότι πρόκειται για διασκεδαστικό εγχείρημα αλλά ταυτόχρονα και πολύ δύσκολο. Οι άνθρωποι προσπαθούν να προβλέψουν το μέλλον, χρησιμοποιώντας στοιχεία και εμπειρίες του παρελθόντος και του παρόντος. Δεν υπάρχει πιο ασφαλής τρόπος για να πέσουν έξω. Το μέλλον ΠΟΤΕ δεν θα το προβλέψουμε με καλή προσέγγιση διότι οι αλλαγές που πραγματοποιούνται στην κοινωνία και την επιστήμη είναι αλματώδεις και όχι προοδευτικές βήμα-βήμα. Πρώτο πρόσφατο παράδειγμα η ανακάλυψη το ηλεκτρισμού. Οι άνθρωποι του 19ου αιώνα δεν θα μπορούσαν να φανταστούν την πορεία της ζωής από την ανακάλυψη του ηλεκτρισμού και μετά. Δεύτερο παράδειγμα η ανακάλυψη του τρανζίστορ πυριτίου και κατ' επέκταση του Η/Υ. Ποιος άνθρωπος του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα θα μπορούσε να φανταστεί την πορεία του κόσμου χωρίς να λάβει υπόψη του την εξέλιξη των ηλεκτρονικών υπολογιστών; Τρίτο χαρακτηριστικό παράδειγμα η εφεύρεση του διαδικτύου. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να αναλύσουμε το κατά πόσο άλλαξε την ζωή των ανθρώπων.
Τα αναφέρω όλα αυτά , όχι για να πω ότι δεν έχει την πλάκα του να στοχάζεσαι το μέλλον , ίσα ίσα που αποτελεί ένα από γοητευτικότερα εγχειρήματα του μυαλού , αλλά διότι μου κάνει τρομερή εντύπωση η απαισιοδοξία που διακατέχει του περισσότερους που συμμετέχουν σε αυτό το παιχνίδι. Δυστυχώς η κουλτούρα της απαισιοδοξίας και της μιζέριας που διακατέχει το μεγαλύτερο τμήμα του κόσμου της διανόησης έχει παίξει αποφασιστικό ρόλο σε αυτήν την όχι ευχάριστη κατάσταση. Το έχω γράψει και παλαιότερα ότι η διανόηση είναι ταγμένη να υπηρετεί την κινδυνολογία και την προσμονή της συμφοράς. Όλα πάνε κατά διαόλου , που έχουμε καταντήσει , τι ωραία και αθώα (εδώ γελάνε!) ήταν τα πράγματα τα παλιά τα χρόνια κ.ο.κ.
Δυστυχώς φίλοι, όλα αυτά εκπορεύονται αφενός από την αθεράπευτη νοσταλγία των ανθρώπων για τα παιδικά τους χρόνια και αφετέρου από την μεγάλη ανάγκη των φιλοσόφων και στοχαστών να γίνονται μάντεις κακών και συμφορών. Διότι αν όλα βαίνουν καλώς στη ζωή , τι να τις κάνουμε τις φιλοσοφίες και τις θεωρίες; Από τι να λυτρωθούμε;
Πότε επιτέλους θα συνειδητοποιήσουμε ότι το μοναδικό πράγμα που απασχολεί τον άνθρωπο είναι ο φόβος του θανάτου και το εφήμερο της ζωής. Κάθε φορά που προβλέπουμε μία δυστυχία κάνουμε πρόβα θανάτου.
Για να μην τα πολυλογώ , διότι για αυτό το θέμα θα μπορούσα να γράψω σελίδες , θα παραθέσω ένα κείμενο που πιστεύω ότι θα καταφέρει να αλλάξει την γνώμη έστω και ενός απαισιόδοξου ανθρώπου που θα διαβάσει το μπλογκ. Και αυτό κέρδος θα είναι! Το κείμενο είναι αρκετά μεγάλο αλλά αξίζει τον κόπο να διαβαστεί. Επιτέλους να ακουστούν και οι ψύχραιμες απόψεις, βασισμένες σε στοιχεία, και όχι κινδυνολογίες που μας κατακλύζουν από το πρωί ως το βράδυ.
Ελ Νίνιο και κομήτες
Υπάρχουν άραγε φιλόσοφοι που να μην «ευαγγελίζονται» καταστροφές; Μήπως πλησιάζει η ώρα της κρίσεως για όλους εκείνους τους διανοουμένους που μονίμως προβλέπουν τη συντέλεια και μονίμως διαψεύδονται;
Πρέπει να ήταν μέσα της δεκαετίας του '70 όταν «ανακάλυψα» ένα συνταρακτικό βιβλίο του Πολ Ερλιχ το οποίο είχε τον τίτλο «Η πληθυσμιακή βόμβα». Ενθουσιάστηκα τόσο πολύ που, με άδειά του, το μετέφρασα πρόχειρα και το μοίραζα ως σημειώσεις του μαθήματος μου «Οικολογία του Ανθρώπου» στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Το βιβλίο αυτό περιείχε αναρίθμητα στοιχεία για την εξάντληση των φυσικών πόρων του πλανήτη μας. Από το πετρέλαιο και το νερό ως τα μέταλλα, ως το 2000 σχεδόν τα πάντα θα έχουν λιγοστέψει επικίνδυνα και γι' αυτό θα είναι δυσεύρετα και πανάκριβα. Κατά το κοινώς λεγόμενο, «μαύρο φίδι που θα μας έτρωγε». Όπως γράφει όμως ακόμη και ο Τζον Λέσλι το βιβλίο του οποίου σήμερα σχολιάζω , «οι προβλέψεις (του Ερλιχ) αποδείχθηκαν υπερβολικά απαισιόδοξες».
Ας πάμε όμως έναν αιώνα πίσω, όταν ο Μάλθους προέβλεψε ότι πολύ σύντομα ο πλανήτης μας θα έφθανε στα όρια της αντοχής του. Πράγμα που σήμαινε λιμούς, λοιμούς και πολέμους οι οποίοι θα μείωναν τον αριθμό του πληθυσμού σοβαρά. Ο Μάλθους αναφερόταν σε πληθυσμό το μέγεθος του οποίου ήταν περίπου ένα δισεκατομμύριο. Ξεπεράσαμε ήδη τα έξι δισεκατομμύρια και ο Μάλθους αποδεικνύεται ότι έκανε λάθος.
Να προσθέσω τον Όργουελ και το εφιαλτικό του βιβλίο για το 1984; Φυσικά και τίποτε απ' όσα προέβλεπε δεν έγινε!
Αλλά μήπως το 1972, υπό την αιγίδα της λεγόμενης «Λέσχης της Ρώμης», δεν εκδόθηκε το βιβλίο «Τα όρια της Ανάπτυξης» του οποίου, όπως ξανά αναφέρει ο Λέσλι, «μερικές από τις προβλέψεις αποδείχθηκαν υπερβολικά "μαύρες"»;
Ίσως φαίνεται περίεργο που στον πρώτο μήνα του χρόνου σχολιάζω το βιβλίο ενός πολύ γνωστού φιλοσόφου τον οποίο ας μου επιτραπεί η απρέπεια θα κατέτασσα με κάποια δόση χιούμορ, φυσικά, στους λεγόμενους «φιλοσόφους της συμφοράς». Ποιος είναι άραγε ο λόγος που ένας διανοούμενος πρέπει (σώνει και καλά!) να προβλέπει δυστυχία είναι κάτι που αδυνατώ να αντιληφθώ.
Όπως και αν έχει το πράγμα, δεν θα εμφανιστώ ως προπέτης ούτως ώστε να σχολιάσω δυσμενώς τον διάσημο φιλόσοφο Τζον Λέσλι και το βιβλίο του «Το τέλος του κόσμου». Για τον οποίο άλλοι διάσημοι διανοούμενοι έχουν γράψει τα καλύτερα λόγια που λίγο απέχουν από το να χαρακτηριστούν διθυραμβικά. Ας μου επιτραπεί να αντιγράψω μόνο μία κριτική, αυτή του Νίκολας Ρίσερ, καθηγητή Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ: «Ο Τζον Λέσλι πηγαίνει εκεί όπου άλλοι φοβούνται να βαδίσουν και επιστρέφοντας φέρνει μαζί του καθαρό χρυσάφι».
Έχουμε μπροστά μας ένα βιβλίο το οποίο θα χαρακτήριζα αν μη τι άλλο περίεργο. Ξεκινά με το κεφάλαιο «Ο κίνδυνος της εξαφάνισης» στο οποίο ασχολείται κατ' αρχήν με «Το επιχείρημα της ημέρας της κρίσεως του (κοσμολόγου Μπράντον) Κάρτερ», συνεχίζει με τις «Απειλές για την επιβίωση του ανθρώπινου γένους» και πάει λέγοντας.
Ο Λέσλι, όχι τόσο συνηθισμένο για «καθαρό» φιλόσοφο, έχει και αρκετές γνώσεις εφηρμοσμένων επιστημών όπως η φυσική. Τούτο σημαίνει ότι διαθέτει τη δυνατότητα να σχολιάζει πάντα ως προς τον κίνδυνο απειλές για την επιβίωσή μας όπως ο βιολογικός πόλεμος, ο χημικός πόλεμος, η καταστροφή του στρώματος του όζοντος, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η δηλητηρίαση από ρύπανση, οι αρρώστιες και οι επιδημίες. Προχωρεί όμως παραπέρα, μια και στη συνέχεια αναφέρεται και στους «Συχνά μη αναγνωρισμένους κινδύνους» όπως οι φυσικές καταστροφές: εκρήξεις ηφαιστείων, επιθέσεις αστεροειδών και κομητών, μια ακραία εποχή παγετώνων που οφείλεται σε πέρασμα μέσα από ένα διαστρικό νέφος, ένας κοντινός υπερκαινοφανής αστέρας (σουπερνόβα), άλλες μαζικές αστρονομικές εκρήξεις, μια κατά βάση απρόβλεπτη βλάβη ενός σύνθετου συστήματος και «κάτι που δεν ξέρουμε τι είναι». Αλλά μη θεωρήσετε ότι τελειώσαμε γιατί υπάρχουν, επίσης στους «συχνά μη αναγνωρισμένους κινδύνους», και οι καταστροφές που προκαλεί ο άνθρωπος και οι οποίες δεν έχουν ήδη αναφερθεί. Αρχίζουμε την παράθεσή τους: απροθυμία για τεκνοποίηση, καταστροφή από γενετική μηχανική, καταστροφή από νανοτεχνολογία, καταστροφές που σχετίζονται με ηλεκτρονικούς υπολογιστές, κάποια καταστροφή σε έναν τεχνολογικό κλάδο (ίσως απλώς στον γεωργικό, που είχε γίνει κρίσιμος για την ανθρώπινη επιβίωση), δημιουργία νέας μεγάλης έκρηξης, η πιθανότητα δημιουργίας μιας παντελώς καταστρεπτικής φάσης μετάπτωσης, εξόντωση από εξωγήινους και, τέλος, μη μου πείτε ότι δεν το περιμένατε «κάτι που δεν ξέρουμε τι είναι».
Βεβαίως δεν αποκλείεται όταν όλοι οι διανοούμενοι θεωρούν ότι αυτό μπήκε και ως θέμα της έκθεσης στις εισαγωγικές εξετάσεις στα πανεπιστήμια «μπορεί να αναπτύσσεται η τεχνολογία αλλά τι κάνουμε με την υποβάθμιση του ανθρωπισμού μας» να αποτελώ την εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα. Είναι τυχαίο ή όχι άλλωστε ότι οι υποψήφιοι στις εισαγωγικές απάντησαν με βάση το βιβλίο του φιλόσοφου Παπανούτσου «Η κρίση του πολιτισμού μας»; Γιατί το σκέφτομαι απ' εδώ, το σκέφτομαι απ' εκεί η ανακάλυψη και η χρήση του τηλεφώνου, του φαξ, του αεροπλάνου, των εμβολίων, του αξονικού τομογράφου, του τεχνητού νεφρού και τόσων άλλων προόδων και ανακαλύψεων να μειώνει τον ανθρωπισμό μου;
Διάβαζα πρόσφατα κάποιον που έκλαιγε με μαύρο δάκρυ επειδή χάνεται η άμεση σχέση μολυβιού - χαρτιού με τον άψυχο (λες και το μολύβι έχει ψυχή!) κομπιούτερ και η απορία μου μεγάλωνε: Υπάρχει μια ανθρώπινη ανακάλυψη την οποία οι διανοούμενοι να την δέχθηκαν με ευχαρίστηση; Με ποια λογική χάνεται ο ανθρωπισμός μου όταν μπορώ αυτό το επιχείρημα το άκουσα από τον Νίκο Δήμου να απολαύσω όλες τις συμφωνίες του Μπετόβεν; και μάλιστα σε διάφορες εκτελέσεις και με τον άψογο ήχο του ηχοσυστήματός μου; Πόσοι γνωρίζουν ότι την εποχή που έζησε ο Μπετόβεν ένας σύγχρονός του ήταν σχεδόν αδύνατον να έχει την ίδια μ' εμένα απόλαυση;
Στην αρχή του βιβλίου ο Λέσλι γράφει: «Ας ελπίσουμε ότι ο Τζον Μόρτιμερ είχε άδικο στα λόγια που απέδωσε στον διάσημο ήρωά του: "Οσο κι αν θέλουμε να ισχυριζόμαστε πως βλέπουμε μπροστά, η ανθρωπότητα ενδιαφέρεται πολύ περισσότερο για το παρελθόν της παρά για το μέλλον της"».
Αλλά κατά πόσον ο Λέσλι γίνεται πραγματικός «μελλοντολόγος» όταν ασχολείται κατά βάση μόνο με τις καταστροφές και τους κινδύνους; Με ποια λογική θεωρεί ότι «το διεθνές εμπόριο τροφίμων, τα επιχειρηματικά ταξίδια και ο τουρισμός μεταφέρουν τις αρρώστιες γρήγορα σε όλη την υδρόγειο» και δεν σχολιάζει επίσης ότι η σημερινή παγκοσμιοποίηση δρα και ανασταλτικά μεταφέροντας την πληροφόρηση, τις ανακαλύψεις και τις προόδους; ότι το εύρημα του Γάλλου γιατρού για το AIDS γίνεται πρώτο βήμα για παραπέρα αξιοποίηση από τον Αμερικανό και τον Ιάπωνα συνάδελφό του ερευνητή;
Ίσως θεωρήσετε ότι η άποψή μου είναι να μη διαβάσετε το βιβλίο. Μόνο που κάνετε λάθος, επειδή το συνιστώ ένθερμα. Και όχι απλώς για να ενημερωθείτε για το πού πηγαίνει η σύγχρονη (αλλά και η παλαιότερη!) φιλοσοφία. Η οποία μετέφερε την απαισιοδοξία και σε άλλους «χώρους» όπως η οικολογία. Εκείνο που θεωρώ ιδιαίτερα χρήσιμο είναι η σύγκριση που είμαι βέβαιος ότι θα κάνει ο αναγνώστης. Μεταξύ αυτών που θεωρητικολογούν πάνω στη δυστυχία και στα προβλήματα και εκείνων που εργάζονται νυχθημερόν τους αποκαλούμε υποτιμητικά τεχνοκράτες για να μας κάνουν τη ζωή ευκολότερη, μακρότερη και ωραιότερη. Αντιλαμβάνομαι προφανώς ότι σ' αυτόν τον ιδεολογικό χώρο οι απόψεις μου ίσως φαίνονται από φαιδρές ως απλοϊκές. Αλλά γιατί να μη θεωρηθούν και χρήσιμες; Ξέρετε τι επιχειρήματα θα αντλήσουν, π.χ., από αυτό το βιβλίο οι «οικολόγοι της συμφοράς»; Σίγουρα θα μπορούν να «δρομολογήσουν» πλέον δεκάδες διαλέξεις, καταγγελίες και κινητοποιήσεις. Εγώ όμως παραμένω αθεράπευτα αισιόδοξος. Γι' αυτό ας σας πω και ένα τελευταίο ίσως το διαβάσατε ξανά επιχείρημα: Εφόσον τα πάντα πάνε προς το χειρότερο, γιατί τα νέα παιδιά γίνονται υγιέστερα, ψηλότερα και ωραιότερα από εμάς;
Το κείμενο είναι του Ν.Σ.Μάργαρη, καθηγητή Διαχείρισης Οικοσυστημάτων στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Πηγή : Το ΒΗΜΑ, 18/01/1998
